مقدمه:
شرکت بورس انرژی (سهامی عام) بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی تاسیس و در تاریخ 1391/04/17تحت شماره۴۲۸۰۰۲ و شناسه ملی ۱۰۳۲۰۷۹۸۴۳۸ در اداره کل ثبت شرکت ها و موسسات غیر تجاری به ثبت رسید و فعالیت های عملیاتی خود را در زمینه انجام معاملات نقدی، قرارداد سلف موازی استاندارد، قراردادهای آتی و اختیار معامله و به منظور مرتفع سازی نیازهایی چون خرید و فروش منابع انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان و تامین منابع انرژی برای توزیع کنندگان و مصرف کنندگان، از اوایل خرداد ماه همان سال آغار نمود.
اهداف:
1) تبیین، تحکیم و ارتقاء جایگاه و کارکردهای بورس انرژی برای ذینفعان
2) بکارگیری رویه های موثر جهت حفظ سلامت بازار و صیانت ازحقوق ذینفعان
3) طراحی ابزارها و محصولات جدید با توجه به نیازهای ذینفعان و اقتضائات محیطی
4) تجهیز بهینه منابع فیزیکی و توسعه مستمرسرمایه های انسانی
5) ارزش‌آفرینی و تأمین منافع سهامداران
6) تعامل و همکاری مؤثر با نهادهای فعال در بازارهای مالی
کالاهای قابل‌پذیرش در بورس انرژی:
با توجه به جلسه تفکیک فرآورده‌های نفتی مورخ 1392/02/14در سازمان بورس و اوراق بهادار کالاهای قابل‌پذیرش در بورس انرژی بدین شرح اعلام‌شده است:
در مورد سایر کالاهایی که در آینده جهت پذیرش در هریک از بورسها مطرح می‌گردند ملاک تصمیم‌گیری ماهیت ذاتی کالا است و درصورتی‌که کالاهای موردبررسی ماهیت انرژی داشته باشند در بورس انرژی معامله خواهند شد.
انواع بازارها در بورس انرژی ایران:
بورس انرژی دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است. بازار فیزیکی شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز، و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است.
انواع قراردادهای قابل معامله در بورس به شرح زیر می‌باشند.
قرارداد نقدی:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می‌شود و بر اساس آن، پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی (مصوب هیئت‌مدیره سازمان) انجام می‌شود.
قرارداد نسیه:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می‌شود و بر اساس آن، کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می‌گردد.
قرارداد سلف:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می‌شود و بر اساس آن، کالا درزمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی (مصوب هیئت‌مدیره سازمان) پرداخت می‌گردد.
قرارداد کشف پریمیوم:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می‌شود و طی آن مابه‌التفاوتی، موردتوافق طرفین معامله قرار می‌گیرد و طرفین متعهد می‌شوند که در زمان مشخصی در آینده (تحویل، حمل یا بارگیری) کالا را بر اساس قیمت نهایی ( قیمت مبنا به‌علاوۀ مابه‌التفاوت توافق شده) معامله نمایند. خریدار بخشی از ثمن معامله را در زمان توافق، به فروشنده پرداخت و تسویه مابقی وجه متعاقباً و بر اساس شرایطی انجام می‌شود که در زمان عقد قرارداد مشخص می‌گردد.
قرارداد سلف موازی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله می‌شود و بر اساس آن مقدار معینی از دارایی پایه بر اساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می‌رسد. وجه قرارداد مذکور باید در هنگام معامله و طبق زمان‌بندی تعیین‌شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود. در طول دورۀ معاملاتی قرارداد، خریداران می‌توانند به فروش قرارداد سلف موازی استاندارد به میزان خریداری‌شده به شخص دیگری اقدام نمایند. این دو قرارداد از هم مستقل هستند و فروشنده به استناد گواهی سلف موازی استاندارد، خریدار را به فروشنده اولیه جهت تحویل فیزیکی حواله می‌دهد. در این حالت پذیرندۀ حواله مسئولیت مراجعه به فروشنده اولیه را پذیرفته و حق رجوع به فروشنده در معامله ثانویه را ندارد.
قرارداد آتی :
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله می‌شود و فروشنده بر اساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که آلان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به‌صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به‌عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید باهم تسویه کنند.
قرارداد اختیار معامله:
اوراق بهاداری است که به‌موجب آن فروشنده اوراق متعهد می‌شود در صورت درخواست خریدار، مقدار مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال معامله کند. خریدار اوراق می‌تواند در زمان یا زمان‌های معینی در آینده طبق قرارداد، معامله را انجام دهد. فروشندۀ اوراق اختیار معامله در قبال این تعهد، مبلغ معینی از خریدار اوراق دریافت می‌کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اوراق از انجام قرارداد، فروشنده ضمن قرارداد متعهد می‌شود مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، آن را تعدیل کند. هر یک از خریدار و فروشنده می‌توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص ثالثی واگذار کنند که وی جایگزین آن‌ها خواهد بود. اوراق اختیار معامله می‌تواند به‌صورت اختیار فروش یا خرید باشد.
احراز هویت و شناسایی شخص حقیقی:
1) اخذ اصل مدرک شناسایی مشتری شامل شناسنامه و کارت ملی و در مورد اشخاص خارجی، گذرنامه معتبر و نگهداری کپی مصدق تمامی صفحات مدارک مزبور؛
2) اخذ اطلاعات در مورد آدرس محل سکونت و کار و کد پستی؛
3) اخذ اطلاعات در مورد حساب بانکی مرتبط با معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالای مشتری؛
4) اخذ اطلاعات در مورد حجم معاملات قبلی مشتری؛
5) اخذ اطلاعات در مورد هدف از انجام معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی کالا در بورس انرژی.
احراز هویت و شناسایی شخص حقوقی:
1) اخذ اطلاعات در خصوص اساسنامه، شناسه ملی، شرکت‌نامه، آگهی روزنامه رسمی در خصوص تأسیس و آخرین تغییرات آن، آگهی آخرین تغییرات مدیران و صاحبان امضای مجاز، ترکیب سهامداران، مالکان یا شرکا بالای ده درصد، مؤسسان، اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل، بازرسان، حسابرسان و نشانی اقامتگاه آنان
2) اخذ اطلاعات مربوط به‌حساب بانکی مرتبط با معاملات کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا؛
3) اخذ اطلاعات در مورد حجم معاملات قبلی؛
4) اخذ اصل مدرک شناسایی صاحبان امضای مجاز شامل شناسنامه و کارت ملی و نگهداری کپی مصدق تمامی صفحات مدارک مذکور.
مراحل ارسال سفارش خرید:
ابتدا خریدار باید فرم سفارش خرید را جهت ارسال به کارگزار تکمیل نماید ، فرم مذکور شامل ۶ مرحله به شرح ذیل است
1- مشخصات مشتری که شامل نام مشتری ، شماره ثبت ، محل ، آدرس و شناسه ملی بوده توسط خریدار تکمیل می‌گردد
2- مشخصات سفارش که شامل الف : نوع سفارش ( خریدار / فروشنده ) ، ب : نام اوراق بهادار مبتنی بر کالا که در حال حاضر با توجه وجود ۴ نوع دوره مصرف ( بار پایه – ۲۴ - ، کم باری - ۸ - ، میانباری – ۱۲ - ، پرباری – ۴ - ) و ۵ نوع دوره تحویل ( روزانه ، هفتگی ، ماهیانه ، فصلی و سالیانه ) ۲۰ نوع قرارداد موجود است. ج : نماد معاملاتی که شامل ۱۷ کاراکتر ، ۵ کاراکتر مربوط به بازار هدف ( داخلی و خارجی ) ، نام تولیدکننده ، نام کالا و سه کاراکتر مربوط به نوع قرارداد اعم از نقدی ، سلف ، سلف موازی استاندارد ، آتی و نه کاراکتر مربوط به محل تحویل ( ۲ کاراکتر ) ، دوره تحویل ( ۱ کاراکتر ) و شروع دوره تحویل ( ۶ کاراکتر ) است : تعداد که مربوط به تعداد قرارداد است ، اندازه هر قرارداد از ضرب دوره تحویل و دوره مصرف به دست می‌آید: اعتبار زمانی سفارش ، چهار نوع سفارش وجود دارد ۱- همه‌یاهیچ ۲- اعتبار تا زمان مشخص ۳- اعتبار تا لغو ۴- اعتبار روزانه و : حداکثر قیمت ، تعیین حد بالای قیمت
۳- مبلغ خرید که شامل مبلغ واریزی ، شماره فیش ، تاریخ و مشخصات بانک بوده
۴- محل امضا مشتری و کارگزار جهت تائید سفارش خرید
وضعیت سفارش پس از اقدام
انصراف از انجام سفارش
روز و ساعت انجام معاملات
معاملات در روزهای شنبه تا چهارشنبه طی سه مرحله ۱- مرحله پیش گشایش ۰۹:۳۰ الی ۱۰:۰۰ ۲- مرحله گشایش ۳- مرحله پیوسته
انجام می‌گیرد.
زمان بازگشایی و سرسید قراردادها
زمان بازگشایی
روزانه : سه روز قبل
هفتگی : سه هفته قبل
ماهیانه : یک ماه قبل
فصلی : یک‌فصل قبل
سالیانه : یک سال قبل
زمان سررسید تمامی قراردادهای فوق سه روز قبل از تحویل است.
نحوه خریدوفروش در بورس انرژی:
معاملات بورس همواره بر مبنای رقابت و به یکی از روش‌های حراج انجام می‌شود. اجرای سفارش‌ها بر اساس اولویت قیمت و در صورت تساوی قیمت‌ها بر اساس اولویت زمانی ورود سفارش به سامانه معاملات خواهد بود.
کالای برق در بورس انرژی بر اساس قرارداد سلف موازی انجام می‌شود و قراردادی است که در بازار مشتقه معامله‌شده و بر اساس آن مقدار معینی از دارایی پایه بر اساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می‌رسد. وجه قرارداد مذکور باید در هنگام معامله و طبق زمان‌بندی تعیین‌شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود
انواع سفارش‌ها به لحاظ شرایط قیمتی شامل دو نوع سفارش محدود و سفارش باقیمت باز و ازنظر اعتبار زمانی سفارش نیز به سفارش روز، سفارش جلسه و سفارش مدت‌دار به‌شرط انقضاء در پایان هفته تقسیم می‌شود.
ساعات شروع و پایان جلسه معاملاتی از ۰۹:۳۰ تا ۱۲ روزهای کاری است که از ساعت ۰۹:۳۰ تا ۱۰ مرحله پیش گشایش، ساعت ۱۰ مرحله گشایش و از ساعت ۱۰ تا ۱۲ معاملات به‌صورت حراج پیوسته انجام خواهد شد. حداقل حجم بسته قابل معامله در یک ساعت، یک مگاوات ساعت و حداقل تغییر سفارش قیمت، ۱۰ ریال است و میزان پیش‌پرداخت قرارداد سلف موازی نیز به میزان ۱۰۰% ثمن معامله است که نزد شرکت سپرده‌گذاری مرکزی سپرده می‌شود.
نحوه تسویه و پایاپای معاملات انرژی:
اتاق پایاپای در پایان هرروز معاملاتی بر اساس معاملات کارگزاران، گزارش تسویه معاملات را به عضو مربوطه ارائه می‌دهد. اعضای اتاق پایاپای مکلف‌اند بر اساس اطلاعیه تسویه نسبت به تسویه وجوه معاملات طی مهلت تسویه اقدام نمایند.در صورتی که امور تسویه هر معامله به‌طور کامل توسط کارگزار خریدار انجام‌شده باشد، اتاق پایاپای اقدام به صدور اعلامیه تسویه وجوه آن معامله می‌نماید.
انواع روش‌های تسویه معاملات به شرح زیر است:
1) تسویه نقد: در این روش وجه قرارداد ظرف مهلت تسویه به‌صورت نقدی توسط کارگزار خریدار به‌حساب تسویه واریز می‌گردد.
2) تسویه خارج از پایاپای: در این روش ظرف مهلت تسویه، سند تسویه خارج از پایاپای طبق فرمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به تائید فروشنده و کارگزار فروشنده رسیده و به همراه سایر مستندات لازم توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارائه می‌شود.
3) تسویه با تضمین: تسویه‌ای که با ضمانت‌نامه بانکی یا از طریق گشایش اعتبار اسنادی انجام می‌شود و صرفاً در خصوص معاملات نسیه است.
روش تسویه معامله باید در اطلاعیه عرضه قید گردد. پس از انتشار اطلاعیه عرضه فقط تغییر روش تسویه خارج از پایاپای به روش تسویۀ نقد یا تغییر روش تسویۀ با تضمین به روش تسویه نقد با درخواست خریدار و موافقت اتاق پایاپای امکان‌پذیر است.
انجام امور تسویه معاملات به شرح زیر است:
1) معاملاتی که به روش نقد تسویه می‌شوند: واریز وجه قرارداد، کارمزدها و کسورات و حسب مورد ثبت تسویه توسط کارگزار
2) معاملاتی که به روش خارج از پایاپای تسویه می‌شوند: ارایة سند تسویه خارج از پایاپای مطابق فرمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و مستندات ضمیمه آن و واریز کارمزدها، کسورات و پیش‌پرداخت معامله در صورت وجود
3) معاملاتی که به روش تسویه با تضمین تسویه می‌شوند: ارایة ضمانت‌نامه، سند اعتبار اسنادی و سایر مستندات مطابق فرمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به همراه واریز کارمزدها و کسورات.
4) مهلت تسویه معاملات قراردادها در رینگ داخلی سه روز کاری و در رینگ بین‌المللی پنج روز کاری بعد از روز معامله است.
5) تسویه وجوه معاملات قرارداد سلف موازی استاندارد طی مهلت تسویه نیز به روش نقد انجام می‌شود.
تحویل کالا
تحویل کالای موضوع قراردادهای نقد، نسیه و سلف طبق زمان تحویل اعلام‌شده در اطلاعیه عرضه توسط کارگزار فروشنده انجام می‌گیرد. حداکثر زمان تحویل به شرح ذیل است:
در قراردادهای نقدی و نسیه، حداکثر تا سه روز کاری پس از مهلت تسویه، درصورتی‌که انجام امور تسویه با تأخیر صورت پذیرد، به میزان روزهای تأخیر به این مهلت اضافه می‌شود.
در قراردادهای سلف با سررسید کمتر از ۳۰ روز، حداکثر تا ۵ روز پس از سررسید تحویل
در قراردادهای سلف با سررسید ۳۰ روز و بیشتر، حداکثر تا ۱۵ روز پس از سررسید تحویل
در قراردادهای نقد، نسیه و سلف در صورت عدم صدور حواله خرید کالا طی مهلت مقرر، قرارداد منفسخ می‌گردد و اصل وجه و خسارت‌ها و کارمزدها به شرح زیر پرداخت می‌شود:
درصورتی‌که فروشنده به هر نحو از صدور حواله خرید کالا خودداری نماید، وی مکلف است ۵ درصد ارزش معامله را به‌عنوان خسارت انفساخ به همراه کلیه هزینه‌های مصوب اعم از دو سرکارمزد بورس، کارمزد کارگزار خریدار و فروشنده، دو سر کارمزد تسویه و دو سر حق نظارت سازمان را پرداخت نماید.
خسارت انفساخ معامله باید حداکثر یک روز کاری پس از اعلام اتاق پایاپای و به‌صورت یکجا به نفع خریدار و به‌حساب بستانکاران موقت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی واریز شود.
نرخ کارمزد معاملات کالاها و قراردادهای سلف موازی استاندارد پذیرفته‌شده در بورس انرژی
پذیرش در بورس انرژی:
درخواست پذیرش کالا، به همراه مدارک و مستندات مربوطه، توسط شرکت کارگزاری به بورس ارائه شده و پس از احراز کامل بودن مدارک در بورس ثبت شوند. وظایف و مسئولیت‌های شرکت کارگزاری به شرح ذیل است:
1) ارائه مشاوره به متقاضی پذیرش در خصوص فرآیند پذیرش و عرضه کالا
2) سنجش میزان آمادگی متقاضی برای پذیرش
3) ارائه مدارک و اطلاعات درخواستی به بورس به نمایندگی متقاضی در فرآیند پذیرش
4) کنترل رعایت مقررات پذیرش توسط متقاضی در فرآیند پذیرش